Ağdam rayonu, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yerləşən tarixi bir ərazidir. Bu rayonun tarixi, mədəniyyəti, coğrafi mövqeyi və təbiəti, Azərbaycan’ın zəngin irsinin bir parçasını təşkil edir. Ağdam, tarixi dövrlərdə strateji əhəmiyyətə malik bir bölgə olmuşdur.
Rayonun ərazisi, maraqlı coğrafi xüsusiyyətləri ilə zəngindir. Təbii şərait, kənd təsərrüfatı və meşə sahələrinin geniş yayılması ilə diqqət çəkir. İqlim şəraiti yayda isti, qışda isə soyuq olur ki, bu da burada müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Əsasən, bu bölgədə taxıl, pambıq, tərəvəz və meyvə istehsalı geniş yayılmışdır.
Ağdamın tarixi, qədim dövrlərə qədər uzanır. Rayon, bir çox mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmişdir. Məsələn, burada yerləşən tarixi abidələr, keçmişin izlərini günümüzə qədər daşıyır. Ağdamın mədəni irsi arasında 12-ci əsr türbələri və digər tarixi binalar yer alır. Bu abidələr, yalnız Ağdamın deyil, bütövlükdə Azərbaycanın mədəniyyətinin qiymətli nümunələridir.
Rayon, zəngin mədəniyyət və ənənələrlə də diqqət çəkir. Burada təşkil olunan folklor tədbirləri, əhali arasında mühüm yer tutur. Musiqi, rəqs və sənət sahəsindəki ənənələr, yerli sakinlər tərəfindən yaşadılır və gələcək nəsillərə ötürülür. Ağdam, eyni zamanda çoxlu sayda tanınmış sənətkarın, şairin və yazıçının doğma yurdudur.
Ağdamın iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı ilə yanaşı, xidmət sektorundan da ibarətdir. Rayon, strateji olaraq yerləşdiyi üçün nəqliyyat və logistika sahəsində də inkişaf edir. Son illərdə, burada həyata keçirilən infrastruktur layihələri, iqtisadi inkişafı stimullaşdırır.
Müharibə dövründə Ağdam rayonu çətin günlər yaşamışdır. Rayon, münaqişə zamanı geniş dağıntılara uğramış və əhalisinin bir hissəsi məcburi köçkün halına düşmüşdür. Bu dönəmdə, rayonun tarixi və mədəni irsi ciddi şəkildə ziyan görmüşdür. Lakin, münaqişənin sona yetməsi ilə bərpa işləri başlayıb. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları, bu ərazinin yenidən dirçəldilməsi və mədəniyyətin qorunması istiqamətində müxtəlif layihələr həyata keçirir.
Gələcəkdə artıq bərpa edilmiş Ağdam, turistlər üçün cəlbedici bir məkana çevrilməkdədir. Rayonun gözəl təbiəti və tarixi abidələri, yerli və beynəlxalq turistlər üçün maraqlı səyahət imkanları təqdim edir. Burada yerləşən təbiət mənzərələri və mədəniyyət nümunələri, burada yaşayan insanların tələbatlarına uyğun yeni turizm imkanlarının yaranmasına səbəb olur.
Eyni zamanda, Ağdamın sosial həyatı da dinamikdir. Rayon, müxtəlif ictimai təşkilatlar və icma qrupları ilə zəngin bir cəmiyyətə malikdir. Bu qruplar, əhalinin sosial rifahını artırmaq, təhsil imkanlarını genişləndirmək və mədəni tədbirlər təşkil etmək məqsədilə bir araya gəlir. Gənclərin aktivliyi və iştirakçılığı, bu cəmiyyətin güclənməsinə və inkişafına böyük töhfə verir.
Ağdam rayonu, Azərbaycan mədəniyyətinin və tarixinin əhəmiyyətli bir parçasıdır. Onun bərəkətli torpaqları, zəngin irsi, mədəniyyəti və gözəl təbiəti, bu ərazinin gələcəkdə daha da inkişaf etməsi üçün geniş imkanlar yaradır. Rayonun bərpa edilməsi və yenidən canlanması, həm yerli əhali, həm də qonaqlar üçün yeni üfüqlərin açılmasına səbəb olacaqdır.
Geniş əhatəli mədəni tədbirlər, sərgilər, festivallar və konfranslar, Ağdamın tanınmasına və cəlbediciliyinə xidmət edir. Burada keçirilən müxtəlif tədbirlər, insanları bir araya gətirir və mədəni mübadiləni təşviq edir. Həmçinin, Agdamda mədəniyyət evləri, sərgi salonları və konsert zalları kimi infrastruktur elementlərinin inkişafı, mədəni həyatın daha da zənginləşməsinə yol açır.
Ehtiyatla yanaşılması lazım olan bir digər məsələlərdən biri, ətraf mühitin qorunmasıdır. Ağdam, tarixi və mədəni irsi ilə yanaşı, təbiəti ilə də seçilir. Rayonun dağları, meşələri və çayları, ekosistem baxımından zəngin bir mühit formalaşdırır. Bu səbəbdən, ekologiyanın qorunması və təbii resursların dayanıqlı istifadəsi, yerli icma üçün vacib məsələdir.
Gələcək nəsillərə sağlam və yaşanabilecək bir mühit buraxmaq məqsədilə, ekologiya ilə bağlı maarifləndirmə və təhsil proqramları həyata keçirilməlidir. Yerli əhali, ətraf mühitin qorunması və ekoloji mühafizə praktikalarını həyatına inteqrasiya etməli, bu istiqamətdə aktiv fəaliyyət göstərməlidir.
Ağdam rayonu, sadəcə bir coğrafi yer deyil, həm də insanlar arasında mədəniyyətin, ədəbiyyatın və sənətin yayılması üçün bir platformadır. Burada yaşayan insanlar, dözümlülükləri və mədəni irslərini qorumaq üçün göstərdikləri səyləri ilə tanınırlar. Müxtəlif millətlərin və mədəniyyətlərin bir araya gəlməsi, Ağdamın sosial mühitini daha da zənginləşdirir.
Rayonun gələcək inkişafında, bütün bu elementlərin bir araya gəlməsi və əməkdaşlığın artırılması mühüm rol oynayır. İnkişaf strategiyaları, həm iqtisadi, həm də sosial aspektləri əhatə edən bir yaklaşımla hazırlanmalıdır. Mədəniyyətin, tarixin və ətraf mühitin qorunması ilə yanaşı, iqtisadi inkişafın da təmin olunması, Ağdamın dirçəlişində əsas amil olmalıdır.
Xülasə, Ağdam rayonu, tarixi köklərə malik, zəngin mədəniyyət və gözəl təbiəti ilə seçilən bir bölgədir. Burada baş verən bərpa prosesləri, regionun inkişafında, sakinlərin rifahında və mədəniyyətin qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Azərbaycanın mədəni və tarixi irsinin, bəşəriyyətin dəyərli bir mirası olduğu bilinərək, Ağdamın gələcəyi üçün yeni perspektivlərin açılması zəruridir.
Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə Ağdam qəzasının (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra Qarabağ dairəsinin ləğvi nəticəsində yaradılıb.
Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır.
Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl Qarabağın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq İdeal Nərimanovun Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar.
Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş Leylatəpə və Üzərliktəpə deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı Eneolit və orta Tunc dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur.
Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış Albaniya dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan qarqarlar Ağdam ərazisindəki Qarqarçay boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir.
Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində (Aquen kilsə Məclisində) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır).
1905–1906 illərdə bağ vermiş Azərbaycan- erməni müharibəsinin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: Abdal, Kolanı (indiki Qalayçılar), Papravənd, Şelli, Qurdlar, Gülablı, Qaradağlı.
1918–1920-ci illərdə baş vermiş Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur.
Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var.
Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir.
